Doloryzm (łac. dolor - ból, cierpienie) to prąd w sztuce średniowiecza, obecny zwłaszcza w XIV i XV wieku, eksponujący kult Męki Pańskiej i Matki Boskiej Bolesnej.
Jego nazwa pochodzi od łacińskiego hymnu religijnego Stabat Mater Dolorosa (przypisywanego papieżowi Innocentemu III), opisującego cierpienia Matki Boskiej pod chrystusowym krzyżem. Występuje w muzyce, literaturze i ikonografii; najbardziej znanymi przykładami utworów literackich zaliczanych do doloryzmu są hymny Jacopone da Todi, Stabat Mater Dolorosa, a w Polsce Lament świętokrzyski;
Lament świętokrzyski, znany również jako Żale Matki Boskiej pod krzyżem, Posłuchajcie Bracia Miła - średniowieczny utwór z gatunku wypowiedzi lamentacyjnej tzw. liryki żalu, skargi;plankt. Tekst pochodzi z klasztoru benedyktyńskiego na Łysej Górze. Jego powstanie datuje się na koniec XV w.
Lament świętokrzyski to portret Matki Boskiej, cierpiącej i lamentującej matki. Jest to obraz kobiety, jednej z wielu matek, nie świętej postaci, ale ludzkiej, która nie ma wpływu na losy syna, nie może mu pomóc. Obraz jest przesycony krwią ( słowo "krew/ krwawy" pojawia się w utworze 5 razy, z czego 4 razy w 3 pierwszych strofach).
Obraz matki bolejącej pod krzyżem został rozpowszechniony w sztuce i literaturze dzięki słynnemu łacińskiemu wierszowi (pieśni) zatytułowanemu Stabat Mater Dolorosa, tzn. "Stała Matka boleściwa".
Wiersz ten jest przykładem insciptu - autor nie nadał mu konkretnego tytułu, a za tytuł często służy pierwszy wers wiersza
Utwór ten, zaliczany obok Bogurodzicy do arcydzieł liryki naszego średniowiecza, zwany jest również Żalami Matki Boskiej pod krzyżem lub Lamentem świętokrzyskim - od benedyktyńskiego klasztoru Św. Krzyża na Łysej Górze, gdzie był przechowywany. Zapisał go w latach siedemdziesiątych XV wieku przeor tegoż klasztoru, Andrzej ze Słupi. Jest to anonimowa sekwencja, pochodząca być może z jakiegoś dramatu pasyjnego, nawiązująca do popularnych w średniowieczu tzw. planktów - monologów cierpiącej Marii pod krzyżem. Literacka tradycja maryjnych lamentów sięga starożytności chrześcijańskiej; tak np. w Żalach Najświętszej Panny nad cierpiącym Jezusem św. Efrema Syryjczyka, najwybitniejszego poety chrześcijańskiego Wschodu z IV wieku, odnajdujemy analogiczne motywy monologu Matki skierowanego do ukrzyżowanego Syna czy pełnych goryczy wyrzutów pod adresem archanioła Gabriela (zob. też Rozmyślanie przemyskie, czcienie 325).
Do najbardziej prawdopodobnych źródeł inspiracji dla twórcy polskiego Lamentumożna zaliczyć m.in. fragment kazania Dolor Beatae Virginis in Christi Passione ex tribus causatus est..., pochodzącego ze zbioru Sermones aurei et pulcherrimi...liguryjskiego dominikanina Jakuba de Voragine (zm. 1298) oraz zależny od niego passus kazania "Na Wielki Piątek" Peregryna z Opola (zm. ok. 1333). Dodajmy, że zbiory kaznodziejskie Jakuba de Voragine oraz Peregryna z Opola były w XV stuleciu znane i cenione w całej Europie.
Lament świętokrzyski liczy 38 wersów o nieregularnej budowie, przekazujących pełen liryzmu monolog współcierpiącej z ukrzyżowanym Synem Matki, udręczonej do granic ludzkiej wytrzymałości. Pozorne nieuporządkowanie wypowiedzi potęguje wrażenie rozpaczy, bólu i bezsilności. Zwraca uwagę mistrzowskie operowanie przez autora kontrastami tkliwych zdrobnień i drastycznych obrazów męki. W tym względzie Żale nawiązują do doloryzmu (łac. dolor - ból, cierpienie), prądu religijnego żywotnego w Europie XIV i XV wieku, eksponującego kult Męki Pańskiej i Matki Boskiej Bolesnej.
- Doloryzm - dolor - ból, cierpienie. Matka Boska stojąca przy krzyżu cierpiącego Chrystusa.
"Żale Matki Boskiej pod krzyżem" zwane też "Lamentem świętokrzyskim" (dlatego, że znaleziono go w kościele Sw. Krzyża) lub "Posłuchajcie bracia miła"- 38 wersowy utwór wzorowany na łacińskiej pieśni zatytułowanej: "Stabet Mater Dolorosa". Opis cierpienia Matki Boskiej adresowany do wszystkich matek świata (bo rodzicielstwo to nie tylko radość ale i cierpienie), do wszystkich ludzi, do archanioła Gabriela (zwiastował poczęcie, ma do niego pretensje, że nie uświadomił jej jak będzie cierpieć) i do Jezusa Chrystusa. Chce się zamienić w mater misericordiae (matkę miłosierdzia), chce odczuwać cierpienie swojego syna.
- Pieta - litość. Wizerunek Matki Boskiej trzymającej na kolanach ciało Chrystusa.
Freski Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej "Pieta".
- Matka rodzicielka - Matka Boska z dzieciątkiem na rękach. Motyw występujący w kolędach.